resumen lingua e literatura galega 4º eso 2ª avaliación : A FRASE, A ORACIÓN, ORACIÓNS COORDINADAS, ORACIÓNS SUBORDINADAS, FUNCIÓNS SINTÁCTICAS DENTRO DA ORACIÓN, SINONIMIA, POLISEMIA, HOMONIMIA, ANTONIMIA, USO DO X, USO DO S, USO DO X, DO LL E DO I, USO DO H, A POESÍA GALEGA DE POSGUERRA, VARIEDADES XEOGRÁFICAS, BLOQUES E ÁREAS

A FRASE : unidade sintáctica caracterizada por posuír obrigatoriamente un núcleo (N), constituído por un nome, adxectivo ou adverbio, segundo sexa o tipo de frase, e que desempeña algunha función dentro da oración ou doutra frase. Ao lado do núcleo, e en diferentes graos de obrigatoriedade, encontramos outros elementos funcionais→os determinantes (DET) e os modificadores (MOD). Clasificación das frases polo núcleo : - Fn frase nominal (núcleo un nome  ou pronome) - Fv frase verbal (núcleo un verbo) - Fadx frase adxectiva (núcleo un adxectivo) - Fadv frase adverbial (núcleo un adverbio) - Fprep frase preposicional (fórmana un director (DIR)→preposición ou locución prepositiva e un termo (T)→ Fn, Fadv,  ou outra Fprep)

A ORACIÓN :  contén obrigatoriamente 1 verbo e o enunciado contén unha mensaxe con sentido pero sen verbo (Perigo!). A oración pode ser simple (cun predicado e cun verbo) ou composta (con dous

 ou máis predicados e con dous ou máis verbos). A oración composta pode ser coordinada (unión de dúas oracións simples mediante conxuncións coordinantes→ María le e Antón xoga!) ou subordinada (cando unha proposición depende da outra, unha ten sentido independentemente e a outra non. Ten unha proposición principal e unha ou varias proposicións subordinadas→ Díxome que a esperaba.)

ORACIÓNS COORDINADAS

- COPULATIVAS : e, nin, e mais, a mais
- DISXUNTIVAS : ou, ou ben
- ADVERSATIVAS : mais, pero, senón, nembargante(s), non obstante, anque, a menos que, porén, ora ben, con todo 

- DISTRIBUTIVAS : ou...ou, xa...xa, volta...volta, quer...quer, ben...ben, nin…nin, ora…ora

ORACIÓNS SUBORDINADAS

- SUBSTANTIVAS : desempeñan unha función típica dos substantivos (Sux→ Que fixeras iso non nos gustou nada, CD→ Pedinlle que viñera, Suplemento→Xoán non se lembrou de que tiña que recoller o seu cuarto.)

- ADVERBIAIS : equivalen a frases adverbiais (Vivían así) desempeñan a función de CC (Vivían como podían)

- ADXECTIVAS : desempeñan a mesma función que a frase adxectiva e funcionan como modificador (O rapaz que coñecemos onte era moi amable). Tamén se coñecen como oracións de relativo porque van introducidas por un pronome relativo (antecedente) → Aqueles libros que liamos de pequenos tiñan moitas ilustracións (función de relativo : CD)

- ADVERBIAIS IMPROPIAS :

- CAUSAIS (efecto-causa) : Enlace : porque, xa que, pois, por mor de,   

Castigáronme→(efecto) porque cheguei  tarde→(causa)   

- CONSECUTIVAS (antecedente-consecuente) : Enlace : así que, de modo que, logo, daquela, en- tón, por iso, por tanto  

Es moi bo estudante→(antecedente) así que sacarás unas notas estupendas→(consecuente)

- CONCESIVAS (obxección-concesión): Enlace : ainda que, anque, malia que, a pesar de que 

Aínda que chova→(obxección) iremos de excursión→(concesión)

- CONDICIONAIS (condicionante-condicionado) : Enlace : se, sempre que, con tal de que, con tal que, coa condición de que, excepto que     

Se queres ir→(condicionado) terás que portarte ben→(condicionante)

- COMPARATIVAS (Termo 1- Termo 2): Enlace : igual, máis, menos, tan, tanto/ca, coma, como, que    

A cidade era→(Termo 1) máis grande do que pensaba→(Termo 2)

FUNCIÓNS SINTÁCTICAS DENTRO DA ORACIÓN

SUXEITO (Sux) : está formado por unha frase nominal (fn) e concorda en número e persoa co verbo   

(Xoán mercou patacas - esa rapaza é moi  guapa - Mar azul é un tema especial - ela é así - andar dúas horas diarias é moi saudable)

Ollo! en ocasión o suxeito lóxico confundímolo co gramatical (A Luisa dóelle a cabeza)

PREDICADO (P) :  é a función fundamental da oración. Está formado por unha frase verbal (fv) que ten  

un verbo ou unha perífrase verbal (Moito ladraban os cans onte á noite  - Todos falaban moito)

CD : Indica a acción expresada polo verbo (Comín mazás). Para identificalo teño dúas probas: pronominalizalo (comeu mazás > comeunas), ou pasalo a pasiva (comeu mazás > as mazás foron comidas por el/ela). Ollo! o CD “nunca” leva preposición, agás no caso de ser CD de persoa que pode levar a prep “a” (Vin a María > Vina)

CI : sempre é unha f.prep, porque vai introducido polas prep “a”/”para” e é substituible polo pronomes  persoais átonos “lle/lles” (Regalamos un coche eléctrico a Luís > Regalámosllelo). Ás veces o CI aparece duplicado (deixeille o libro a Ana)

CC : Especificamos o CCL, CCT, CCM. Todos eles modifican ao verbo e aportan información relacionada coas circunstancias que rodean o predicado. Normalmente esta función é desenvolvida por adv, f. adv ou por  f. prep. (Onte vino na rúa falando con ela/así)

SUPLEMENTO :  Sempre é unha  f.prep e aparece cando o verbo esixe preposión  (pensar en  - confiar en  - falar de   -  crer en - con todos os verbos pronominais: namorarse de, esquecerse de, despedirse de…)

ATRIBUTO (Atr.) : Aparece só cos verbos copulativos (ser; estar e parecer), concorda co Sux en xénero e número. Adoita ser unha f.adx. (Antía é alta).En ocasións pode ser Atr.  unha f.Prep ou un adv (Ela é de Madrid = madrileña - eles son así = graciosos).

- PREDICATIVO (C.Pvo) : complementa ao mesmo tempo o verbo e o suxeito ou o CD, aparece cos verbos predicativos. Esta función é desempeñada por un adxectivo ou unha frase adxectiva (A casa quedou baleira - Nomearon a Pedro presidente - María quedou encantada co teu agasallo)

- COMPLEMENTO AXENTE (C.Ax) : é un complemento que se emprega na oración pasiva e indica quen realiza a función expresada polo verbo. Está formado por unha frase preposicional introducida pola preposición por (A proposta foi aprobada por todos os empresarios). Realiza a función de Sux na voz activa (O bocadillo foi comido polo neno – O neno comeu o bocadillo)

SINONIMIA : 2 ou máis significantes a un mesmo significado, hai unha sinonimia total, cando dous termos son totalmente intercambiables (rematar/acabar), sinonimia conceptual, cando os termos se poden cambiar en todos os contextos (asno, burro) e sinonimia contextual, cando os termos poden intercambiarse só nun determinado contexto sen que varíe o seu significado (a novela é curta ou breve; Ma- ría é curta ou vergonzosa, pero non breve)  

POLISEMIA : un único significante pero máis dun significado  (cabeza, banco, pico, ollo, pé…).
HOMONIMIA : teñen unha orixe etimolóxica diferente, hai 2 tipos: homógrafas (pronunciación e escritura igual →banco) e homófonas (pronunciación igual pero escritura diferente → botar/votar)

ANTONIMIA : con significados opostos (caro/barato)

USO DO X

- NAS PALABRAS PATRIMONIAIS : xente, queixo, xamón,  xílgaro, xogador, xuntar, xardín, xábrego, xoia, xel, xesta, axente...

- NAS PALABRAS CULTAS : texto, taxi, exame, sexto, tórax, extra, paradoxo...

- ESCRÍBENSE CON S E NON CON X : escavar (e derivados), esperto (non dorme), espiar (asexar) espremer, espremedor, estender (pero extensión, extenso, extensivo, extensamente ), esterno

(óso), estirpe (linaxe), estraño (e derivados), estranxeiro (e derivados), misto (fósforo)

- NAS PALABRAS COS PREFIXOS HEXA- E SEX- : hexaedro, sexteto...

- NAS PALABRAS CO PREFIXO EX- E EXTRA- : exculpar, ex-ministra, extraterrestre, extrafino...

- SE NUNHA MESMA PALABRA COINCIDEN DOUS X, PÓDESE SUBSTITUÍR O PRIMEIRO POR S OU DEIXAR OS DOUS X : esaxerar, esixir, osíxeno ou exaxerar, exixir, oxíxeno.

- LEVAN X, DE XEITO DIFERENTE AO CASTELÁN : xarampón, taxa, Bruxelas, enxalzar, graxa, xastre, corni- xa, igrexa, cónxuxe, inxección, pexorativo, proxectil, traxecto, xeso, xacer, conxuntura, maxestático, proxecto, subxugar, xema, xugular, xustaposición, bolxevique, clixé, haxix, xilin, xilaba, arxila, bocexar, bosquexo, cervexa, conxectura, enxiva, lixivia, oxalá, pelexa, solfexo, xaxún

  

USO DO S

- NAS PALABRAS : escusa, estraño e escavar; e nos seus derivados

- NAS PALABRAS QUE COMEZAN POR ESTRA- (non sendo este prefixo) : estrafalario, estratexia, estragar, estranxeiro...

LEVAN S : biscoito, bisneto, escaso, escepticismo, escéptico, escisión, esculcar, espectacular, espectáculo, espectador, espléndido, esplendor, espoliar, espontáneo, espremedor, espremer, estender, estranxeirismo, estranxeiro, estrañar, estraño, lapis, mesquiño, mesquita, polisón, centinela,  xasmín

NON LEVAN S : subtraer, interese, tose, valse, amigdalite, artrite, dermatite, gastrite, hepatite, anadiplose, artrose, aférese, apoteose, met´stase, paréntese, tese, xénese

USO DO X, DO LL E DO I

LEVAN X : bixutería, conxugal, conxuntural, dexección, disxunción,enxalzamento, enxesar, exaculación, exacular, excelente, exceso, expectación, experto (sabedor), expiar (pagar por unha falta), extensión, extenso, externo (fóra), extirpe (verbo extirpar), extremidade, extremo, inxectar, mixto (mesturado), paixón, proxección, proxectar, proxector, sinxelo, subxacer, traxectoria, vertixe, xacente, xampú, xaxuar, xenro, xeo, xintoísmo, xintoísta, xiringa, xordo, xugo, xugular, xustaposición, xustapoñer

LEVAN LL :  agasallo, agulla, alleo, allo, antollar, antollo, aparellador, aparellar, atallar, atallo, bacallau, baralla, barallar, brillante, brillar, brillo, burbulla, callado, callar, cella, cerralleiro, coello, espello, estropallo, falla (‘fallo ou carencia’), gargallada, lentella, mallo (‘apeiro’), mexillón, migalla, ollal, olleiras, palla, pallaso, parella, partilla, semellante, semellar, tallo, tella, tellado, vasilla

LEVAN I : aboiar, abraiar, alboio, alfaia, alfaiate, apoio, baioneta, boia, croio, ensaiar, ensaio, escaiola, escaiolar, faia (‘árbore’), faiado, ianqui, iate, Iemen (‘país’), iemení, ien (‘moeda xaponesa’), iodo, ioga, iogur, iogureira, ioió, laiar, laio , maio (‘mes’), maionesa, maior, mayoría, maiúscula, minisaia, papagaio, paraguaio, pararraios, Praia, raia, raiar, raio, saia, uruguaio, xoia, xoiaría, xoieiro

USO DO H

- EN PREFIXOS CULTOS : halo- (sal), hex-/hexa- (seis), hept-/hepta- (sete), hendeca- (once), hect-/hecto- (cento), heli-/helio- (sol), hemi- (metade), hemo-/hema-/hemat-/hemato- (sangue), hemero- (día), he- ter-/hetero- (diferente), homo- (idéntico), hipo- (cabalo ou baixo), hiper- (superior ou moito), hidr-/ hidro- (auga), hipno- (sono), hepat- (fígado)  

-  VERBOS CON H E OS SEUS DERIVADOS : haber, habitar, habituar, herdar, homenaxear, honrar, hospedar,  humillar,  hai, habitaba, herdou, honrade...

 - NAS PALABRAS QUE COMEZAN POR HUM- : humidade, humilde, humano...(Excepción : úmero.)

- NAS PALABRAS QUE COMEZAN POR HORR- OU POR HOSP- : horrible, hospital, hóspede...

- NA PALABRA ALCOHOL (aínda que tamén se admite alcol) e nos seus derivados : alcohólico, alcohole- mia...

- EN MOITAS INTERXECCIÓNS : ah, bah, eh, ho, hurra, oh, ouh...(Excepción: ai, ola, ei).

 - LEVAN H INICIAL : harén, harmonía, harpía, hasta (pau, corno), hedra,

Helena, hélice, helmo, Henrique, herba, hirto, histeria, home, hora, horta, hoxe…  

- ESTRANXEIRISMOS : Helsinki, hándicap, hóckey, hall, hippy…

- DÍGRAFOS : cheminea, chuvia, rocha, unha, alguna, ninguna…

- LEVAN H INTERCALADO : aprehensión, filarmonía, coherente, exhaustivo, vehículo…

- NON LEVAN «H» : achar, arpa, arpón, ata, até, baía, encher, ermida, ermitán, ermo, inflar, inchar, ir- mán, ombro, oco, ola, orfo, óso, ovo, truán, aí, desinchar, exorbitante, exuberante, transeúnte, vaído, velaí…

A POESÍA GALEGA DE POSGUERRA

O réxime franquista liquidou as formas democrático-constitucionais e as garantías cidadás, empregando unha política centralista e homoxeneizadora. Os anos seguintes a guerra civil impuxeron un silencio na literatura galega. Alguns autores seguiron publicando dende o exilio e ademais impulsaron a conciencia galeguista e a difusión da cultura galega. Mentres, en Galicia, vivíanse os horrores da posguerra, a censura e o proceso unificador do castelán, e só en 1950 reinicióuse pouco a pouco a labor cultural que empezaran os homes da época Nós. En 1947 Aquilino Iglesias Alvariño publica “Cómaros verdes” (primeiro libro publicado en galego logo da guerra). En 1950 fúndase a Editorial Galaxia (a  foi primeira obra publicada nesa editorial foi “Antífona da cantiga” de Ramón Cabanillas en 1951).

Hai 3 xeracións de autores :

XERACIÓN DO 36 : nados entre 1910 e 1920 e marcados pola guerra civil, moitos non publican ata os anos 50 e 60. As direccións poéticas que seguen son moi diversas : - neotrobadorismo (Cunqueiro→ Dona de Corpo delgado) – paisaxismo (Aquilino Iglesias Alvariño→Cómaros verdes) – socialrealismo (Celso Emilio Ferreiro→Longa noite de pedra) – intimismo (María Mariño→Palabra no tempo)

PROMOCIÓN DE ENLACE (Luz Pozo, Cuñas Novás, Antón Tovar, Mªcarmen Kruckenberg): nados entre 1920 e 1930, que tamén comezan a publicar nos anos 50. Serven de ponte entre a xeración do 36 e os máis novos. Comezan escribindo en castelán, pero rematan escribindo en galego. O ton intimista é unha característica común, aínda que con mundos persoais diferentes.

XERACIÓN DAS FESTAS MINERVAIS : non viviron directamente a Guerra Civil. A maioría realizou estudos universitarios en Santiago, participando en acontecementos comúns (Festas Minervais, xornal La Noche). Compromiso social e político ante a falta de liberdades. Algúns deles fundaron en Madrid o grupo poético Brais Pinto. Protegonizaron unha fonda renovación temática (existencialismo→Escola da Tebra – paisaxismo - poesía social - intimismo) e formal da nosa poesía.

CELSO EMILIO FERREIRO (Celanova, 1912-Vigo, 1979) : No 1935 publica o seu primeiro poema na obra “Cartafol de poesía”. Participa na Guerra Civil no bando franquista de xeito forzoso. En 1943 casa con Mª Luísa Moraima. En 1948 funda a colección de poesía Benito Soto. En 1954 publica a súa primeira obra poética, “O soño sulagado”. En 1962 publica “Longa noite de pedra”. En 1966 emigra a Venezuela de onde volve no 1973. En 1968 publica “Viaxe ao país dos ananos”. Liñas poéticas :

- poesía social : denuncia as inxusticias sociais (fascismo, belicismo, imperialismo, racismo, ameaza nuclear, explotación dos traballadores) e solidarízase cos oprimidos.

- poesía intimista : soidade, desacougo, pesimismo, saudade de Celanova, a morte, o amor

- poesía satírica : mediante o humor, a ironía e o sarcasmo denuncia da mesquindade humana.

SIMBOLOXÍA : - a luz→asóciase a todo o positivo – a escuridade→ refírese ao presente, onde domina a inxustiza e a falta de liberdade – o vento, a escuma e animais (pomba, bolboreta, anduriña, pega)→ reflicten liberdade

UXÍO NOVONEYRA (Parada de Moreda, Courel, 1930-Santiago, 1999) : os seus libros recoñecidos son Os eidos (1955) – Elexías do Courel e outros poemas (1966) – Os eidos II (1974) – Poemas caligráficos – Vietnam canto (1979) – Muller para lonxe (1986) – Do Courel a Compostela (1988)

TEMA DA SÚA POESÍA : - a paisaxe do Courel – a poesía social (onde amosa o seu compromiso con Galicia denunciando a opresión, a falta de liberdade e a situación da lingua) – poesía amorosa (composicións breves e intensas, con amor e erotismo, paixón e intimismo) 

 A POÉTICA DA FALA :  a tentativa de Novoneyra de ir máis alá da escrita na súa obra, dá lugar a unha poesía para ser oída e de aí van xurdir trazos como :

- fonosimbolismo : evocación das sensacións non auditivas por medio da repetición de sons

- a onomatopea : usada para reproducir o son de certos animais e os ruídos da natureza

- a elementalidade : alingua poética  repudia todo aquilo que é superflo, ficando co esencial

- o caligrama : a forma do poema intenta representar o seu contido

- o silencio : ademais de ocos entra as palabras, márcase a miúdo cuns puntos suspensivos para definir aínda máis o contraste entre a palabra e a nada.

VARIEDADES XEOGRÁFICAS

A variedade xeográfica da lingua pódese representar nun mapa coa axuda das isoglosas (liñas imaxinarias que unen dous puntos do mapa que consta de trazos lingüísticos).

BLOQUES E ÁREAS

BLOQUE OCCIDENTAL

• rematados en –n fan o plural –ns (camións, cans) • seseo implosivo (o s ao final da palabra) en case todo o bloque e seseo explosivo (o s no inicio da palabra) nas zonas máis costeiras • gheada (pronunciar o g como  h) • -án/-á (irmán/irmá). Ten 3 áreas : 

- Área fisterrá : • seseo explosivo • cheísmo (emprego do pronome che en función de CD→ collínche  no colo)

- Área bergantiñá : • non seseo explosivo • non cheísmo

- Área pontevedresa : • seseo explosivo • non cheísmo

BLOQUE CENTRAL

• rematados en –n fan o plural –s (camiós, cas) • non seseo (só nalgúns puntos da provincia da

Coruña) • zonas de gheada • ditongo –oi (moito, troita) • -ao/-á (irmao/irmá). Ten 4 áreas :

- Área mindoniense : • pronomes nosoutros/as, vosoutros/as • diferencian lle de lles (non llelo pidas→a eles) • formas seña, esteña (analóxicas de teña) • formas sallo, vallo

- Área lucu-auriense : • demostrativos→ iste, ise, aquil - pronome→ il.

- Áreas central e oriental de transición

BLOQUE ORIENTAL

• rematados en –n fan o plural –is (camiois, cais) • conservación do ditongo en cua, gua (cuando, cuatro, guardar) • formas derivadas do latín ULT, UCT (muito/mutio/muto; truita/trutia/truta) • termi- nacións  –is (-i non imperativo) da 2ª p. plural (cantais, colleis, cantai, collei.) • terminación –ín (pa- xarín, camín, muín). Ten 4 áreas :

- Área asturiana : • conservación do (-l-) intervocálico (avolo, molín, animales) • terminac. –ius/-ías  (vecius/vecías) • artigo det. masc. l’/el, fem. l’/a, neutro lo (l’amigo, el río, l’ herba, a casa, lo mismo)

• artigo indet. femin. úa, con indefinidos algúa, ningúa alternando con unha,algunha, ningunha en

zonas próximas a Galicia • demostrativos estos, esos, aquelos • posesivos meu, tou, sou, mía, túa,

súa • pronome átono de 3ª persoa lo / la en calquera posición (xa lo / la ves, véxolo, viulo)

- Área ancaresa : • gheada • cheísmo • formas collí, dixe, partí.

- Área zamorana : • vacilación nos ditongos oi/ou e ausencia do mesmo (noite / noute, dois / dous, truta, muto) • terminación -iño (camiño, paxariño) • pronomes nós, vós con /o/ pechado • teísmo (emprego do pronome átono de CD te cumprindo tamén as función de CI)

- Área oriental-central